W ramach podsumowania i łatwiejszego zwizualizowania trasy przeze mnie przebytej dodaję mapę. Nie jest w 100% dokładna – z Murghabu do Khorogu nie jechaliśmy trasą M41 tylko przez Korytarz Wachański ale myślę, że daje ogólny obraz drogi.
Bardzo często mam niesłychane szczęście w różnych sytuacjach, np. zostaję przygarnięty przez jakąś rodzinę gdy jestem chory (Chodżent) lub ktoś mnie podwiezie kiedy cały inny transport zawodzi, a brak sił by iść dalej (stop w Kazachstanie). Przypadków kiedy mogło mi się coś stać, a kończyło się ledwie zadrapaniami jest mnóstwo (wypadek na skuterze w Wietnamie, bycie rzucanym przez fale oceanu po ostrych koralowcach w Indonezji, itd., itp.). Zdaję sobie sprawę także z tego, że jeśli coś ma się przytrafić to przytrafi się właśnie mi. Nie ubolewam z tego powodu, po prostu zdaję sobie sprawę, że im częściej będę wyjeżdżał, tym częściej coś się może zdarzyć. Ot, statystyka.
Z drugiej jednak strony każde takie zdarzenie to kolejne doświadczenie, przygoda, a wiem że moje szczęście i tak sobie z tym poradzi. Tak też było i tym razem. Ale od początku..
Z hostelu na lotnisko wyjechałem około 1 w nocy, mimo że wymeldowałem się już o 10 rano. Jednak właściciel Topchan hostel (warto wymienić tę nazwę) – Roman, był tak sympatyczny, że pozwolił mi zostać ile tylko chcę i nie krępować się. Skorzystałem więc z tego zaproszenia i po powrocie z nad jeziora ułożyłem się na matach i czekałem na odpowiednią godzinę, kiedy to będę mógł wyruszyć na lotnisko. W międzyczasie dostałem wiadomość od Joe i Leo, że są już w Londynie, a przecież rozstaliśmy się zaledwie rano. Joe bez przeszkód powrócił z bazaru i kupił mi papryki.
Na lotnisku ostatnie przepakowanie, zabezpieczenie wszystkiego i udanie się do odprawy. Sprawne przemieszczanie uniemożliwiał mi zestaw do herbaty składający się z glinianego dzbanka, ośmiu czarek i dużej podstawki. Pomimo, że miałem to wszystko bezpiecznie owinięte folią i pianką i tak musiałem nieść to w rękach i dbać jak o jajko. Zakup zrobiłem już w Chiwie i od tamtego czasu chodziłem z tym cały czas w rękach. Nie inaczej było teraz na lotnisku.
Ustawiam się w kolejce do odprawy, podaję paszport, czekam na wydrukowanie kart pokładowych i wtedy pani mówi do mnie, że bagaż mam do odbioru w Moskwie (lecę do Mińska). Odpowiadam, że raczej nie bo bez wizy rosyjskiej nie jestem w stanie tego zrobić. Ona z kolei, że takie są procedury i muszę go tam odebrać. Odbijam piłeczkę mówiąc kolejny raz, że nie ma opcji.
Po chwili prosi mnie o przejście na bok i zaczekanie, aż przyjdzie ktoś z Aeroflotu i rozwiąże moją sytuację. Wiem, że w każdym cywilizowanym kraju (poza USA oczywiście) na tranzycie nie jest potrzebna wiza. Okazuje się, że tutaj jest inaczej i Rosja ma specjalne porozumienie z Białorusią i loty na trasie Moskwa – Mińsk są traktowane jako krajowe więc wymagane jest przejście do terminala krajowego i posiadanie wizy. Mój błąd, nie wiedziałem, nie sprawdziłem, nie domyśliłem się ale i nikt mi nie powiedział.
Chwilę później przychodzi jednak ktoś z linii lotniczej i rozentuzjazmowanym głosem mówi, że nie ma sprawy, wszystko załatwione. Nadadzą z Taszkientu telegram (telegram! Serio) do Moskwy i tam zgłoszę się na tranzycie, powiem że ja to ja i wszystko będzie wiadomo. Odbiorą mój bagaż i nadadzą go w moim imieniu. Super! Zatem lecę, bo przez chwilę obawiałem się jak to się skończy, a co gorsza moja uzbecka wiza kończy się za 20h i jedyny kraj, do którego mógłbym wjechać bez wizy do Kirgistan.
Od zawsze bardzo ceniłem sobie loty Aeroflotem ze względu na komfort podróży i ciepły posiłek na trasach europejskich (3 miesiące później podczas lotu do i z Tokio trochę zmieniłem zdanie) ale ten A330-200 był naprawdę niesamowicie wygodny. Dużo miejsca na nogi, siedzenia oddzielone dużą konsolą, a nie jakimś podłokietnikiem. Prawie całe 5h przespałem.
Po wylądowaniu na moskiewskim lotnisku Sheremietievo udaje się na tranzyt po kartę pokładową do Mińska i już po 30 sekundach pani oznajmia mi, że tam to na pewno nie polecę. Sytuacja niejako się powtarza – potrzebuję wizę, której nie mam i nie mogę lecieć tam, dokąd bym chciał. Pani sięga po telefon, wykonuje parę telefonów, a z rozmowy wyłapuję m.in. pytania o wolne miejsca na loty przez Rygę, Warszawę i Kijów. Sugeruję, że mogą mnie wysłać przez jakieś inne miasto lub nawet przez Warszawę, gdzie wysiądę ale odpowiada, że nie jest to możliwe i jeśli chcę lecieć inaczej to muszę kupić nowy bilet. W zasadzie i tak muszę kupić nowy bilet aby wydostać się z tego międzynarodowego terminala. Trochę mi to nie w smak bo dlaczego mam kupować nowy bilet. A co jeśli nie miałbym na to żadnych środków. Oczami wyobraźni widzę siebie jak utykam na tym lotnisku na wieki wieków jak swego czasu bohater grany przez Toma Hanksa w filmie „Terminal”. Obawiam się tylko, że odprowadzając wózki nie nazbieram wystarczającej ilości monet na jedzenie.
W każdym razie biletu nie mam zamiaru kupować i pytam co dalej ze mną będzie. Pani odpowiada, że w takim razie czeka mnie deportacja. W sumie zawsze chciałem to przeżyć i dowiedzieć się jak to jest. Raz nawet miałem pomysł aby z Krymu popłynąć bez wizy do Rosji i spełnić zrealizować ten pomysł. Jak widać co się odwlecze to nie uciecze.
Zostałem poproszony o przejście na bok, oddanie paszportu i zaczekanie. W międzyczasie wpadłem na pomysł aby spróbować skontaktować się z ambasadą ale przed 9 nikt tam nie pracował, a po 9 nie byłem w stanie się dodzwonić. Olałem sprawę i czekałem. Godzinę później przyszła celniczka z dodatkowymi pytaniami typu miejsce zamieszkania, czy byłem w wojsku i czy świadomie przyleciałem bez wizy. Kolejne pół godziny później przyniosła pięć kartek papieru do podpisu (po rosyjsku). Z grubsza streściła mi poszczególne paragrafy, wytłumaczyła, że raz na jakiś czas trafia się im taka sytuacja i na moim miejscu też by wybrała deportację bo to najprostsze wyjście. Bałem się tylko czy trzy miesiące później w drodze do Tokio nie będę miał problemów w Moskwie ale powiedziała, że nie. Dostałem tylko do zapłaty mandat (30$). Miałem na to 60 dni więc tak naprawdę mogłem go wyrzucić do kosza i nigdy więcej nie próbować pojawić się w Rosji. Ale wiem, że pewnego dnia tam trafię, więc lepiej będzie zapłacić. Dodała jeszcze, że Aeroflot za niepoinformowanie mnie o konieczności posiadania wizy dostał także mandat – 700$.
Po wszystkich formalnościach zostałem przeprowadzony przez strefę tranzytową do terminala. Zadano mi pytanie dokąd chcę zostać deportowany. Tutaj miałem mały dylemat bo wahałem się między Vancouver, Seulem i Warszawą. Nie wiem czy by to przeszło ale pewnie gdybym wybrał Londyn bądź Madryt to nie byłoby problemu.
Niestety najbliższy lot Aeroflotu do Warszawy był dopiero za ponad 8h i tyle też przyszło mi czekać w terminalu. Miałem oczywiście swobodę poruszania się jak każdy inny pasażer, nie zostałem zatrzymany, przeszukany ani spałowany. Nie dostałem też żadnych talonów na jedzenie. Znalazłem sobie tylko jakiś koc bo klimatyzacja działała na pełnych obrotach i cierpliwie czekałem na swój lot.
Rano nadchodzi ten moment, kiedy rzeczywiście się rozstajemy. Leo zostaje w hostelu, a my z Joe jedziemy jeszcze wspólnie metrem. Ja wybieram się nad Jezioro Charvak, a Joe na Chorsu Bazar po ostatnie zakupy i ostrą paprykę dla mnie. Żeby nie było zbyt nudno – zostawia swój paszport w hostelu i nie chcą nas wpuścić do metra. Pytają nas chyba 10 minut dlaczego Joe nie ma paszportu przy sobie i mówią, że nie może wejść ale potem pojawia się jakiś zwierzchnik, który mówi, że nam wierzy i przepuszcza bez przeszkód. Cała ta sytuacja może wydawać się dziwna, niebezpieczna lub nieprzyjemna. Nic bardziej mylnego! Zdajemy sobie sprawę, że takie kontrole to jest ich obowiązek, a obecność policji na każdym kroku wcale nam nie przeszkadza. Poza tym takie kontrole na nas są przeprowadzane z ciekawości. Zazwyczaj padają pytania skąd jesteśmy, na jak długo przyjechaliśmy, czy nam się podoba, czy mamy żony, dzieci, a jeśli nie to dlaczego i może tutaj sobie znajdziemy. Dla nas ma to swój urok i jest częścią tej kultury, którą przyjechaliśmy poznać. Pewnie stresowałbym się tym trochę gdybym próbował przemycić w plecaku trochę trotylu do metra. Martwię się tylko, że Joe wracając z bazaru może mieć znów problem i nie dogada się bo nie zna ani słowa po rosyjsku.
Metrem jadę na północ miasta aby tam złapać jakieś auto jadące w kierunku jeziora. Idzie mi to jak po grudzie ale może dlatego, że gdy zostaję sam to zawsze muszę chwilę się przyzwyczaić do ogarniania wszystkiego samemu. Zazwyczaj nawet gdy jestem w większej grupie to i tak wszystko załatwiam ja ale jak zostaję nagle sam to z początku często nie mogę się zorganizować. Tak już mam.
Z dwoma przesiadkami docieram do Gazalkent i tam łapię kolejny samochód, który w moim mniemaniu ma mnie dowieźć do jeziora. Tutaj trochę nie dogaduję się z kierowcą bo podaję mu nazwę miasta leżącego po drodze, a nie punkt docelowy i wysadza mnie 15km od jeziora. Jestem na kompletnym odludziu i za bardzo nie wiem jak pokonać te ostatnie kilometry. Jak to zwykle w takich sytuacjach bywa, rozwiązanie przychodzi samo. W pobliskiej restauracji obiad je wycieczka Hindusów, którzy przygarniają mnie do swojego autokaru. Jakby tego było mało to nad jeziorem mają 2h przerwę na kolejny posiłek i proponują, że jeśli na nich zaczekam to zawiozą mnie z powrotem do Taszkientu. Idealnie! Postanawiam wykorzystać ten czas na spacer plażą wzdłuż jeziora i krótką kąpiel. Jest upał więc dla mnie w sam raz. 35C to temperatura, w której nie marznę i jestem w stanie wejść do wody bo nie jest zbyt zimna. Okolice Jeziora Charvak, które jest tak naprawdę rezerwuarem utworzonym poprzez wzniesienie 168m zapory, są inne niż reszta tego pustynnego kraju. Jest więcej zieleni, gór i w końcu jakaś woda. Widać, że jest to popularne miejsce wypoczynkowe dla mieszkańców stolicy i nic dziwnego – jest bardzo ładnie, zważywszy że Uzbekistan nie jest krajem obfitującym w tego typu atrakcje naturalne.
Po 2h zjawiam się w umówionym miejscu i razem z całą wycieczką wracam do Taszkientu. Ale mi się trafiło!
Z Chiwy, a konkretniej z Urgench wsiadamy w pociąg sypialny do Taszkientu. 18h jazdy, 1000km do przebycia i wagon plackartnyj, czyli esencja podróżowania po wschodzie. W wagonie takim mieści się około 50 osób i tak naprawdę nie ma prywatnej przestrzeni. Nawet łóżko, szczególnie jeśli mamy dolne, jest bardzo często za dnia okupowane przez współtowarzyszy podróży. Umożliwia to wzajemne poznawanie się, rozmowy i biesiady. Moje łóżko mieści się na górze, przy oknie, że wpadający przez nie wiatr delikatnie chłodzi i owiewa moją twarz. Z wolno sunącego przez pustynię pociągu obserwuję zmieniający się kolor piasku na co raz bardziej czerwony w miarę jak zbliża się zachód słońca.
Wypoczęci docieramy przed południem do Taszkientu i idziemy do hostelu. Tym razem śpimy po tej stronie miasta, a Chorsu Bazar znajduje się na jego północnym skraju. W drodze między stacją, a hostelem odkrywamy mały lokal, bez krzeseł i tylko z jednym stolikiem na chodniku, gdzie robią i sprzedają świeże manty i inne pierogi z ziemniakami lub mięsem. Do tego ostry sos i mamy najlepsze śniadanie, obiad i kolację w jednym. Co prawda w jednej chwili to jedzenie mi z Leonore lekko zaszkodziło ale i tak było warto.
Joe z Leo chcą zmienić swoje plany i wrócić wcześniej do domu jednak nie jest to takie proste bo zmiana biletu w Aerofłocie kosztuje więcej niż nowy bilet, a wszystkie loty Taszkient-Moskwa są na najbliższe dni w całości wyprzedane. Decydują się na kupno nowego w Uzbek Airlines i następnego dnia lecą bezpośrednio do Londynu z Taszkientu. Jest to zatem nasz ostatni wspólny dzień. Wykorzystujemy go jeszcze na krążenie po centrum, robienie wspólnych zdjęć i wspominanie wszystkich przeżytych wspólnie w Uzbekistanie przez ostatnie 10 dni. Nie ma co ukrywać, zżyliśmy się ze sobą. Przebywaliśmy razem 24/7, znosiliśmy swoje towarzystwo, choć było naprawdę sympatycznie. Można się czasem zastanawiać jakie są najtrudniejsze momenty w podróży. Można się wahać pomiędzy szukaniem noclegu na zabitej dechami dziurze w Kambodży o 22 podczas ulewnego deszczu, gdzie nikt w dodatku nie mówi po angielsku. Można przyjąć, że wchodzenie na kilkutysięcznik jest wyczerpujące, obdzierające z sił i miotające człowiekiem jak tylko przyroda tego zapragnie. Nie jest łatwo, gdy kilka tysięcy kilometrów od domu dopada choroba i rozkłada w łóżku bez ruchu. Skomplikowanie logistyczne jest organizowanie transportu do miejsc, w które ciągnie nas wyobraźnia. Jednak to wszystko są chwilowe trudności, zaledwie drobne przeszkody, które można łatwo przezwyciężyć, pokonać i iść dalej. Znacznie trudniej jest rozstać się z kimś, z kim dzieliło się razem te dobre i złe chwile, znosiło deszcz, wiatr, upał, niewygody oraz nachalnych sprzedawców oraz wspólnie cieszyło z widoków roztaczających się za każdym zakrętem. Pomimo relatywnie krótkiego czasu, jaki zwykle spędzamy ze sobą jesteśmy w stanie się dobrze poznać. Poznać na tyle aby za sobą tęsknić, wspominać, a co najważniejsze, aby podtrzymywać znajomość mimo dzielących nas kilometrów i wykorzystać każdą sposobność by gdzieś w tym małym wielkim świecie znów się kiedyś spotkać*.
*Z Joe spotkałem się trzy miesiące później w Tokio.
O 11 zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami spotykamy się z naszym kierowcą, który ma nas zawieźć co Moynaq. Po drodze, co jest już pewnego rodzaju rutyną, zatrzymujemy się u zięcia na straganie z melonami i dostajemy jak zwykle jakąś soczystą, dojrzałą sztukę. Wstępujemy jeszcze do domu na obiad – tak, plov, po czym już dość późno popołudniu jedziemy dalej. Przed nami ponad 350km przez prawie pustynię, a jeszcze w Nukus zatrzymujemy się w muzeum Savitsky’ego. Joe z Leo wstępują, a ja rezygnuję po tym jak musiałbym zostawić aparat w szatni.
Ostatnią miejscowość przed samym Moynaq mijamy kilkadziesiąt minut wcześniej. O dziwo momentami krajobraz z pustynnego zmienia się na bardziej trawiasty, pojawiają się drzewa. Przypomina mi to Australię. Do miasteczka dojeżdżamy tuż przed zachodem. Od razu kierujemy się na wzgórze-wydmę, z której roztacza się widok na wyschnięte dno jeziora i porzucone cmentarzysko statków. W latach ’60 do miasta nie prowadziła żadna droga lądowa – jak tłumaczy nam kierowca. Jedyny sposób dotarcia to wodą lub powietrzem. Ze względu na pustynnienie terenu spowodowane odprowadzaniem dużych ilości wody Amur Dari do kanałów nawadniających pola bawełny jezioro zaczęło zanikać i obecnie stanowi 10% swojej pierwotnej powierzchni. Tragedia ta oceniana jest jako największa współczesna katastrofa naturalna. Wody jeziora znajdują się ponad 200km od Moynaq i nie przewiduje się planów rewitalizacji. Jedynie Kazachstan podejmuje walkę na swoim terenie i stara się poprawić sytuację poprzez odgrodzenie północnej części jeziora od reszty.
W obliczu tej katastrofy, mieszkańcy Moynaq są w ciężkiej sytuacji. Niegdyś miasto portowe utrzymujące się z rybołówstwa i przemysłu rybnego, dziś zmaga się z duchami przeszłości i problemami. Młode pokolenie wyjechało w poszukiwaniu pracy bardzo często zostawiając dzieci na wychowaniu dziadków. Obraz i uświadomienie sobie tej sytuacji jest naprawdę straszne i smutne.
Po zachodzie słońca rozbijamy namiot nad pobliskim jeziorkiem. Gotujemy kolację na kuchence i wpatrujemy się w gwiazdy. Akurat przypada szczyt występowania Perseidów, więc kilka przelatuje po nieboskłonie. Ciężko nam jest oderwać wzrok od tak ugwieżdżonego nieba. Wygląda jakby obsypane świecącym brokatem. Pomimo, że za dnia panujący upał staje się czasem nieznośny nawet dla mnie, to w nocy robi się szybko chłodno. Na tyle chłodno, że około 3 postanawiam się ubrać, a o 5 wyjmuję śpiwór.
Na śniadanie szybki posiłek wraz z herbatą, której Joe nie mógłby sobie odmówić. Jak prawdziwy Anglik nosi przy sobie herbatę z przywiezioną z domu. Nie mam mu się co dziwić, ja zawsze zabieram ze sobą kisiel. Dobrze jednak, że zabraliśmy kilkanaście litrów wody w butelkach bo po tym jak zobaczyłem jakieś nicienie pływające w kubku z wodą straciłem ochotę nawet na gotowaną jeziorankę.
Raz jeszcze jedziemy na cmentarzysko statków aby zobaczyć je w pełnym słońcu. Widać, że zostały rozmontowane jak tylko się dało i nie zostało nic poza samym szkieletem. Jeden z napisów na burcie świetnie przedstawia obraz sytuacji – „all is left are stars and rust”.
Można się zastanawiać czy opłaca się tłuc się 350km po to żeby zobaczyć kilka zardzewiałych skorup statków rozrzuconych na piasku. Można być zawiedzionym, że nie ma już Jeziora Aralskiego, a Moynaq to istne zadupie na pustyni. Jednak patrząc takimi kategoriami warto zostać w domu i odpuścić sobie ten dylemat. Moim zdaniem Moynaq i wszelkie trudy dotarcia są warte poniesienia aby na własne oczy zobaczyć i uświadomić sobie ogrom tej katastrofy naturalnej, która dokonała się w przeciągu paru dekad na naszych oczach. Można sobie tłumaczyć, że to jest mała skala i bardzo konkretne działania doprowadziły do wysychania jeziora ale takich przypadków na świecie jest znacznie więcej i dziś niewielu z nas dostrzega konsekwencje naszych działań, a te mogą się kiedyś okazać zgubne w skutkach.
Aby wyjechać z Buchary musieliśmy ponownie udać się na dworzec za miasto, skąd odjeżdżały auta m.in. w kierunku Chiwy. Teoretycznie ze znalezieniem transportu nie było problemu, bo jak to zwykle bywa w takich sytuacjach – transport znalazł nas sam. Jedynie cena nam nie odpowiadała. Kierowca chciał dwukrotnie więcej niż byliśmy gotowi zapłacić. Tłumaczył to tym, że pojedziemy przez pustynię, gdzie jest bardzo gorąco i samochód koniecznie musi być klimatyzowany. Bzdury! Negocjacje nie tyle szły ciężko, o ile prawie w ogóle nie sposób było opuścić ceny, a kierowca robił się co raz bardziej nachalny i w ogóle niesympatyczny. Jedyne ustępstwo na jakie był gotowy to obniżyć nieznacznie cenę ale tylko dla Leo, na co Joe zareagował z oburzeniem, że to seksistowskie i dyskryminujące. Zostawiliśmy więc Joe z plecakami, a razem z Leonore poszliśmy poszukać lepszej opcji. Nie było to trudne, bo znaleźliśmy po drugiej stronie targu. Tylko kierowca się nie chciał odczepić i chodził za nami. W końcu pogadał sobie z naszym nowym kierowcą, który zgodził się zabrać nas za znacznie niższą cenę. Jazda przez pustynię Kara Kum wcale nie była taka nieznośna jak nas straszono ale o tym w końcu wiedzieliśmy. Siedzieliśmy sobie w miarę wygodnie w trójkę na tylnej kanapie i podziwialiśmy krajobrazy, czyli głównie piach, od czasu do czasu przecięty leniwie snującą się Amur-Daria. Podpytywaliśmy także o sposoby dotarcia do Moynaq – dawnej osady rybackiej położonej wówczas nad brzegiem Jeziora Aralskiego. Z tej rozmowy zrodziło się zaproszenie do domu naszego współpasażera, który przywitał nas kolacją – słynny plov z przepysznymi melonami na deser. Poznaliśmy jego teścia, który to zaproponował zawieźć nas do Moynaq autem. Cena była mało atrakcyjna więc negocjowaliśmy w miarę możliwości, w końcu nie zależało nam dobijać targu już teraz i równie dobrze mogliśmy się rozejrzeć za transportem jeszcze w Chiwie. W konsekwencji zgodziliśmy się na 40$ od osoby plus dzisiejszy nocleg z kolacją i śniadaniem w domu.
Tak też się stało, nocowaliśmy na rozłożonych na ziemi matach – mój nowy, ulubiony sposób spania, tak bardzo przypominający namiot tyle, że z dachem nad głową.
Rano po śniadaniu wróciliśmy do Chiwy i umówiliśmy się na wycieczkę do Moynaq następnego dnia. Tymczasem jednak znaleźliśmy sobie nocleg wewnątrz murów miejskich i udaliśmy się na zwiedzanie, a w Chiwie jest co zwiedzać. Całe stare miasto, tak zwane Iczan Kala to jeden wielki zabytek. Stare budynki, mury, minarety, meczety, medresy i malutkie sklepiki czy warsztaty z rękodziełem wciśnięte gdzieś pomiędzy to wszystko.
Tuż za wschodnią bramą mieści się targ i sklepy. Ja jednak postanawiam wspiąć się na pobliski minaret by mieć widok na miasto z góry. Słońce mam za plecami więc idealnie do zdjęć. Jednak wejście na samą górę stanowi nie lada wyzwanie. Jest wąsko, nisko, ciasno, a wszystko oblepione odchodami nietoperzy i gołębi. Widok rekompensuje trudy wejścia choć przecież muszę jeszcze zejść, a to jeszcze gorsze od wchodzenia.
Cała Chiwa jest piękna, te wąskie uliczki, niebieskie mozaiki, labirynty korytarzy. Miejsce nie z tej ziemi. Gdy jednak zbliża się wieczór, a słońce chyli się ku zachodowi, dobrym miejscem na obserwowanie jak ciepłe promienie oświetlają mury miejskie nadając im wręcz czerwony kolor jest wieża na zachodnim skraju miasta. Stąd pięknie widać całe miasto jak na dłoni i można sobie tylko wyobrażać jak Rosjanie próbowali, początkowo bezskutecznie, zdobyć Chiwę, która pozostawała najdłużej broniącym się chanatem.
Właściciel hostelu odwozi nas do centrum, choć piechotą z plecakami zajęłoby nam to mniej niż 10 minut marszu. Zastanawiamy się jak znajdziemy transport do Buchary, gdy nagle tuż obok nas zatrzymuje się bus, w środku którego siedzi dwóch starszych panów. Krótka wymiana zdań, negocjacja ceny i za 35000 som/os jedziemy do Buchary. Jesteśmy głodni, a w środku pachnie świeżym pieczywem. Pytamy czy możemy odkupić jedną lepioszkę ale możemy się po prostu poczęstować. Kupionego pierwszego dnia pobytu w Samarkandzie arbuza nie zdążyliśmy jeszcze zjeść więc Leonore go zabrała. Bus, mimo że zwykły, niczym się niewyróżniający to w jakiś magiczny sposób pozwala poczuć magię podróży. Siedzimy trochę ściśnięci na tylnej kanapie przy czym jedno siedzenie nie posiada oparcia. Nie zastanawiając się długo po prostu rozkładamy się z tyłu na plecakach i od teraz jedziemy w komfortowych warunkach – na leżąco. Kierowca z kolegą ciekawi nas zadają pytania z częstotliwością jedno na pół godziny. Zaczynają od tego skąd jesteśmy. Kilkanaście minut i kilometrów później pytają czy tam do nas potrzebne im są wizy. Serię pytań zamykają tym o średnie wynagrodzenie w naszych krajach.
Wysiadamy na obrzeżach miasta i idziemy szukać jeszcze transportu do centrum. Od razu też obskakują nas taksówkarze rzucając taką cenę, że mimowolnie wybucham śmiechem i idę dalej nawet nie wdając się w negocjacje. Po chwil znajdujemy taksówkarza, który za 1000 som od osoby, co jest śmiesznie niską ceną, zgadza się nas zabrać. Mówię, że nie mamy jeszcze noclegu i pytam czy może nam coś polecić. Parę minut później przychodzi właściciel jednego z pobliskich hoteli i zaprasza nas do siebie.
Hotel jakich wiele, a mimo tego bardzo klimatyczny. Prowadzony przez rodzinę z pokolenia na pokolenie. Wewnątrz mieści się centralny dziedziniec z topczanami. Idealne miejsce na popołudniowy relaks.
Rano, jak zwykle mamy w zwyczaju, rozpoczynamy zwiedzanie miasta. Zanim jeszcze upał zacznie nam dawać się we znaki.
Ze wszystkich zabytków, świątyń, medres i meczetów najbardziej zapadło nam w pamięć kilka. Pierwszy to Minaret Kalon wraz z meczetem o tej samej nazwie mogącym pomieścić 10000 wiernych i ulokowaną po przeciwnej stronie medresą Mir-i-Arab, która pięknie prezentuje się w zachodzącym słońcu. Drugim jest fotogeniczny Char Minor z czterema wieżyczkami zagubiony gdzieś w labiryncie wąskich uliczek i wciśnięty na mały placyk między domami.
Char Minor
W Bucharze podobał nam się także bazar bardzo przypominający nasze krakowskie sukiennice. Ten jednak oszałamiał feerią kolorów z jedwabnych i bawełnianych szali, toreb z wielbłądziej wełny czy drobiazgowo zdobionych talerzy, filiżanek i czajników do parzenia herbaty. Dodatkowym doznaniem był unoszący się zapach przypraw i ziół. Zdecydowanie uwielbiam takie stragany!
Wyróżniającą się w mieście budowlą jest również Ark, czyli masywna forteca. W środku jednak niczym nie zachwyca i zdecydowanie lepiej prezentują się zewnętrzne, potężne i grube mury.
Ark za czasów Wielkiej Gry, jak nazywa się walkę o wpływy na terenie Azji Środkowej między Imperium Brytyjskim, a Rosyjskim był świadkiem wielu tragicznych wydarzeń. Jednym z nich jest historia dwóch brytyjskich żołnierzy – pułkownika Charlesa Stoddart’a oraz kapitana Arthura Conolly’ego. Stoddart przybył do Buchary trzy lata wcześniej z misją zapewniania Emira Buchary Nasrullah Khan’a o przyjaźni z Brytanią.
Nie docenił on jednak megalomanii Emira i przybył bez prezentów i z listem nie od Królowej Wiktorii, którą Nasrullah uważał za równoważną dla niego, ale od gubernatora generalnego Indii. Co więcej, Stoddart naruszył protokół wjeżdżając do Ark zamiast iść pieszo. Emir wrzucił go do więzienia, gdzie spędził większość czasu w dole wypełnionym szczurami i innymi, również jadowitymi kreaturami.
Conolly przybył do Buchary w 1841 roku aby negocjować uwolnienie towarzysza. Emir jednak węsząc spisek przeciwko niemu, zawiązany rzekomo przez chanów Chiwy i Chodżentu i jego wrzucił do więzienia. W 1842 roku obu stracono na placu przez twierdzą.
Więcej o zarówno tych wydarzeniach, jak i całej wielkiej grze jaka rozgrywała się pomiędzy dwoma mocarstwami na ziemiach Azji Środkowej począwszy od Bosforu aż po Indie, Pakistan, a nawet Chiny można przeczytać w książce „Wielka Gra” Petera Hopkirka.
Taszkient postanawiam opuścić rano udając się pociągiem do Samarkandy. Najtańsza i najszybsza opcja. A przynajmniej tak mi się wydawało zanim ją wybrałem. Początkowo miałem obawy jechać metrem z plecakiem, ponieważ jakby policja chciała go przejrzeć w całości to zajęłoby to wieki. Na szczęście pokazuję tylko paszport i już mogę jechać. Co prawda dworzec kolejowy znajduje się dokładnie po drugiej stronie miasta ale metrem docieram tam szybko i sprawnie. Mam jeszcze jakieś 45min do odjazdu pociągu. I tu zaczynają się schody. Wszystko kontrolowane jak na lotnisku. Dokumenty, bramki bezpieczeństwa, kolejki. Bilety kupuje się w innym budynku aniżeli sam dworzec. Gdy docieram do kas, przed moimi oczami kotłuje się gro ludzi tworzących zbitą, jednolitą masę kotłującą się przed okienkiem. Nie ma żadnej kolejki w formie linii, ludzi nie ubywa, a czas upływa. Parę minut później przychodzi dwójka cudzoziemców, których kojarzę z hostelu – Joe i Leo. Podobnie jak ja planują dotrzeć do Samarkandy, a szanse na to z minuty na minutę maleją. W końcu proszę kogoś przede mną czy mogę się wcisnąć bo niebawem odjeżdża nam pociąg. Przy kasie okazuje się, że biletów w klasie ekonomicznej już nie ma i gdy chwilę później, po małej naradzie decydujemy wziąć w pierwszej to również nie możemy ich dostać, ponieważ …pociąg odjeżdża za 20 minut i już nie zdążymy. Niestety jest w tym sporo prawdy, bo jak wspomniałem pomimo tego, że budynek dworca znajduje się zaraz obok to trzeba przejść przez wszystkie kontrole.
Szczęściem w nieszczęściu jest to, że nie zostałem sam z tym problemem i wszyscy razem kombinujemy jak tu dotrzeć do Samarkandy. Bierzemy więc taksówkę na pobliski dworzec, a stamtąd po długich negocjacjach za wcale niemałe 40000 somów znajdujemy samochód gotowy nas zawieźć do Samarkandy.
Po drodze, gdy kierowca wjeżdża na stację benzynową musimy wysiąść i zaczekać przy wyjeździe. Jest to spowodowane jakimiś standardami bezpieczeństwa, choć przyznam, że wygląda dziwnie, gdy małe grupki pasażerów stoją i nudzą się przed stacją.
W Samarkandzie bardzo szybko znajdujemy nocleg ze śniadaniem w dobrej cenie. W Uzbekistanie najwyraźniej wszystkie noclegi zawierają w cenie śniadanie. Na samej górze jest taras, z którego mamy widok na pobliski Registon, a nasz pokój przypomina muzeum – udekorowany obrazami, antykami i jeszcze jakimiś innymi eksponatami. Atmosfera niecodzienna.
Popołudniu robimy obejście po mieście, w którym rzecz jasna największą atrakcję stanowią zabytki. Najważniejsze z nich to zespół architektoniczny Registon, mauzoleum Gur-i Mir, mauzoleum Bibi Chanum wraz z medresą o tej samej nazwie oraz nekropolia Shah-i-Zinda. Zwiedzanie niektórych zostawiamy sobie na rano, ponieważ zależy mi na dobrym oświetleniu.
Bibi Chanum
Bibi Chanum
Po drodze wstępujemy na targ, gdzie zaopatrujemy się w świeże owoce takie jak na przykład figi, brzoskwinie, melon i arbuz. Przyznam, że najbardziej brakowało mi fig, które u nas jako świeże owoce są bardzo rzadko osiągalne, a nawet jeśli to ani ceną, ani smakiem nie dorównują tym z ciepłych krajów.
Samarkanda obfituje w zabytki, te jednak zostawiamy na inną porę, gdy światło słoneczne będzie lepsze do robienia zdjęć.
W przewodniku wyczytujemy, że w między innymi w niedzielę, w pobliskiej miejscowości – Urut w czwartki ma miejsce wielki targ. Decydujemy udać się na miejsce i zobaczyć.
Chwilę zajmuje nam znalezienie jakiegoś transportu ale w końcu się udaje. Po dotarciu na miejsce widzimy, że targ rzeczywiście jest duży ale z naszego punktu widzenia bardzo przeciętny. Poza wszelkimi sprzętami domowego użytku, artykułami szkolnymi i inną chińszczyzną nie ma zbyt wiele przedmiotów wartych zainteresowania. Co prawda na samym końcu znajduje się kilka straganów z regionalnymi ubraniami i jakąś biżuterią ale nie umywa się to do targów Azji Południowo-Wschodniej.
Mamy zamiar wracać już do Samarkandy, gdy jeden z miejscowych zaprasza nas na herbatę i obiad. Krótka wymiana spojrzeń między sobą i zgadzamy się. W trakcie posiłku rzucamy, że planujemy odwiedzić Shahrisabz – miasto urodzenia Timura.
Amir Temur
Zabytki swoje czasy świetności dawno mają już za sobą. Pałac Ak-Saray to tylko dwie stojące luźno ściany stanowiące resztki portalu. Kompleks Hazrat-i Imam oraz Meczet Kok Gumbaz (Dorut Tilovat) są z kolei odrestaurowywane, choć restauracja to stwierdzenie trochę na wyrost. Oni po prostu na nowo malują i odbudowują brakujące elementy. Podobny proceder miał miejsce m.in. w Samarkandzie, która dzięki temu prezentuje się tak olśniewająco. Mało kto jednak zdaje sobie sprawę, że zostało to uzyskane kosztem utraty autentyczności budowli.
Ak-Saray
Hazrat-i Imam
Kok Gumbaz
Po powrocie do Samarkandy przed zapadnięciem zmroku zachodzimy do mauzoleum Gur-e-Amir, które w zachodzącym słońcu prezentuje się spektakularnie. Pomarańczowo-żółte promienie ocieplają i skrzą się niczym iskierki na bogato zdobionych kopułach świątyni. W środku znajduje się grobowiec Timura, który pierwotnie miał spocząć w Shahrisabz jednak jak głoszą wieści historyczne, władca zmarł na zapalenie płuc podczas pobytu na terenie współczesnego Kazachstanu, a zalegający na przełęczy śnieg nie pozwolił na dotarcie karawany do Shahrisabz i władca ostatecznie spoczął w Samarkandzie.
Gur-e Amir
W 1941 roku radziecki antropolog Mikhail Gerasimov ekshumował ciało Timura. Grób był rzekomo oznaczony słowami „Gdy powstanę z martwych świat się zatrzęsie.” Dodatkowa inskrypcja była jakoby umieszczona wewnątrz trumny, a brzmiała ona następująco: „Ktokolwiek otworzy mój grobowiec, winien wypuszczenia najeźdźcy straszniejszego ode mnie.” W każdym razie, tego samego dnia, kiedy Gerasimov rozpoczął ekshumację, Hitler rozpoczął operację Barbarossa, największą dotychczas militarną inwazję na Związek Radziecki.
Timur został ponownie pochowany wraz ze wszystkimi islamskimi obrzędami w 1942 roku, tuż przed zwycięstwem Sowietów w bitwie pod Stalingradem.
Tuż przed opuszczeniem Samarkandy wybraliśmy się w końcu na odwiedzenie Registonu, który obecnie był przygotowywany na festiwal muzyczny odbywający się końcem sierpnia.
Registon
Jednak o wiele ciekawszym zabytkiem według mnie była nekropolia Shah-i-Zinda. Dotarłem do niej zupełnie od tyłu, wszedłem idąc alejką przez cmentarz i nagle.. znalazłem się na terenie nekropolii. Warto nadmienić, że w ten sposób ominąłem konieczność kupna biletu.
Shah-i-Zinda
To, co zachwyciło mnie w Shah-i-Zinda to wznoszące się po obu stronach wąskiej alejki mauzolea i grobowce powodując zagęszczenie pięknej architektury na metr kwadratowy. Dodatkowe spojrzenie można uzyskać wspinając się na pobliski cmentarz lub już stricte z przed świątyni stając po drugiej stronie ulicy.
O poranku Misza z Ilją odwożą mnie marszrutką na przystanek na drugi koniec miasta. Tam przesiadam się do kolejnej, odjeżdżającej do Buston. Za ostatnie somoni robię zakupy w przydrożnym sklepiku i biorę kolejny transport, tym razem już do samej granicy.
Opuszczenie Tadżykistanu było bardzo proste i nie sprawiało trudności. Przechodzę na stronę Uzbecką, ustawiam się w kolejce po pieczątkę, a gdy już dostaję takową do paszportu idę dalej i wypełniam dwa egzemplarze urzędowych druków. Poza standardowymi informacjami i danymi osobowymi wpisuję również kwoty pieniężne jakie wwożę do kraju (podaję zarówno dolary jak i złotówki), a także sprzęt elektroniczny czyli aparat, obiektywy i telefon. Następnie przechodzę przez bramkę bezpieczeństwa wraz ze skanowaniem bagażu i trafiam do stanowiska, przy którym należy pokazać zawartość bagażu. Po otwarciu torby strażnik zainteresował się aparatem i prosi o pokazanie zdjęć. Tak się facet wciągnął w oglądanie Pamiru, Duszanbe i Gór Fan, że nie tylko zajęło mu to ładnych parę minut ale i w konsekwencji nie muszę otwierać plecaka tylko mogę sobie już iść.
Przed granicą oczywiście kilka taksówek chętnych zabrać do Taszkientu. Misza mówił, że przejazd powinien kosztować około 20 somoni czyli jakieś 4$. Dziwnie mało jak za 100km. Kierowcy jednak rzucają kwotą 30$ na dzień dobry. Odpowiadam, że to za drogo i przez chwilę negocjujemy po czym inny z kierowców na moją propozycję paru dolarów mówi „to jedźmy!”. Dołącza do nas jeszcze turystka z Niemiec. W drodze nadal negocjujemy cenę. Kierowca mówi, że zapłacimy po 15$ od osoby, na co ja odpowiadam, że nie ma takiej opcji ale i tak jedziemy dalej.
W miejscowości Syrdaria przejeżdżamy rzekę, która tutaj jest już znacznie mniejsza niż jeszcze w Chodżencie. W dodatku część zbiornika, do którego wpływa jest wyschnięta. Tak w praktyce najwyraźniej wygląda zabieranie wody rzekom poprzez odprowadzanie jej poprzez mnóstwo kanałów nawadniających. Do tego dochodzi problem, w obliczu którego Uzbekistan może się niebawem znaleźć, a mianowicie wstrzymanie „dostaw” wody, które większości płyną rzekami z Tadżykistanu. Sprawa wygląda tak, że Tadżykistan, który cierpi na częste braki energii elektrycznej, a zarazem leży w 90% na terenach górzystych nie wykorzystuje w pełni swojego położenia. Tylko 5% energii jest obecnie pozyskiwanej z wody. Jest potencjał ale brak infrastruktury. Od lat ’70 ubiegłego wieku budowana jest zapora w Rogun, której budowa była wielokrotnie przerywana m.in. przez rozpad Związku Radzieckiego czy powódź. Gdyby udało się ją wybudować to nie tylko Tadżykistan miałby dostęp do czystej energii ale starczyłoby jej również dla części Pakistanu i Afganistanu.
Z drugiej strony medalu znajduje się Uzbekistan, który zostałby odcięty od wody, ponieważ według obliczeń samo napełnienie zapory trwałoby 17 lat. Niewątpliwie przyczyniłoby się to do jeszcze większego pustynnienia i wysuszenia kraju, a napięte stosunki między sąsiadami nie ułatwiają sprawy. Jednak gdy parę dni później zapytałem to naszego przyszłego kierowcę to stwierdził, że nie ma się czego obawiać i do żadnego braku wody nie dojdzie.
Dojeżdżamy powoli do Taszkientu – stolicy i największego miasta Uzbekistanu. Niemka wysiada pod hotelem o tej samej nazwie i płaci 15$, choć mówiłem jej ile powinien kosztować kurs. Ja jadę dalej, taksówkarz podwozi mnie pod sam hostel parę kilometrów dalej. Płacę mniej więcej tyle ile powinienem, czyli 5$ i dorzucam jeszcze parę banknotów w somach.
Melduję się w hostelu, zostawiam plecak w klimatyzowanym pokoju i idę na miasto. Pierwsze kroki kieruję na pobliski Chorsu Bazar, gdzie muszę wymienić walutę. Nie chcę tego robić po oficjalnym kursie, który jest znacznie niższy od tego nieoficjalnego. Według tego drugiego za 1$ można dostać nawet 4600UZS. Po oficjalnym kursie tylko 2500UZS.
Chwila kręcenia się po bazarze i przed jednym z wejść zaczepia mnie pewien jegomość z reklamówką w ręce i proponuję wymianę. Negocjujemy kurs i po chwili staję się właścicielem kilkucentymetrowej grubości pliku banknotów o nominałach 1000 som. Taka ilość nie zmieściłaby się nawet do kieszeni. Wrzucam więc gotówkę do torby. Następnym razem będę też mądrzejszy i poproszę o banknoty 5000 som.
Wracając jednak do Chorsu Bazar to jest to bardzo duży targ umieszczony pod wielką, jakby cyrkową kopułą. Wewnątrz znajduje się mnóstwo straganów z produktami przeznaczenia spożywczego począwszy od ziół i przypraw, poprzez owoce, warzywa, a kończąc na mięsie. Na zewnątrz można dodatkowo znaleźć trochę ubrań plus arbuzy i melony sprzedawane prosto z uginających się bagażników samochodów osobowych.
Chorsu Bazar
Po małych negocjacjach kupuję trochę nektarynek żeby były na później, gdy będę spacerował po stolicy. Wrzucam je do torby i ruszam w miasto. Zanim to jednak nastąpi to na uliczce prowadzącej do bazaru posilam się lawaszem czyli swoistym odpowiednikiem kebabu lub tortilli. Czyli jest to po prostu mięso i warzywa owinięte cienkim ciastem.
Chociaż po Taszkiencie bardzo wygodnie przemieszczać się metrem to postanawiam przejść miasto w jedną stronę na nogach.
Tuż nieopodal wznosi się Juma – Meczet Piątkowy i medresa Kulkadash. Ta druga jest w remoncie ale udaje mi się zajrzeć do środka choć na chwilę.
Idąc dalej główną ulicą miasta – Navoi mijam m.in. cyrk zbudowany przy majdanie Hadra, na którym w fontannach kąpią się dzieci. Jest naprawdę ciepło więc i ja ulegam pokusie by tuż pod drzwiami niemieckiej ambasady wskoczyć na chwilę do kanału Anhor by się ochłodzić. Nie jestem w tym osamotniony bo dookoła jest trochę ludzi, szczególnie młodzieży, kąpiących się w wodzie.
Jedną z ciekawszych budowli, a zdecydowanie wyróżniającą się wśród nieskomplikowanej, socjalistycznej architektury Taszkientu jest pałac księcia Mikołaja Romanova II. Budynek ten obecnie stanowi siedzibę ministerstwa spraw zagranicznych.
Na każdym kroku i rogu natykam się na policjantów pilnujących porządku. Tyle się naczytałem o tym, szczególnie w kontekście robienia zdjęć w mieście, że początkowo mam obawy w co mogę mierzyć z obiektywu i zanim nacisnę spust migawki afiszuję się z aparatem przy oku czekając aż ktoś zwróci mi uwagę. Gdy to nie następuje to przez nikogo niepokojony spokojnie robię zdjęcia. Tak naprawdę taka ilość służb mundurowych w niczym nie przeszkadza, a dzięki temu można poczuć się bezpiecznie. Uciążliwe może być korzystanie z metra, gdzie każdorazowo należy okazać paszport będąc obcokrajowcem i zawartość plecaka/torby. Odnoszę jednak wrażenie, że bardzo często podyktowane jest to ciekawością i chęcią zamienienia paru słów, zadania kilku pytań pokroju „skąd jesteś?”, „czym się zajmujesz?”, „czy masz żonę, dzieci?” oraz „dlaczego jeszcze nie? Może u nas sobie jakąś wybierzesz?”. Przy okazji wertowania paszportu policjanci zawsze też szukają uzbeckiej wizy więc niemożliwym byłoby jakiekolwiek jej przekroczenie.
Cyrk
Pomnik ofiar trzęsienia ziemi
Park Navoi
Następnego dnia postanawiam odwiedzić pozostałe miejsca, do których nie udało mi się dotrzeć wczoraj. Rozpoczynam od położonego niedaleko hostelu kompleksu religijnego Khast Imam (nazywanego również Khazrati Imom, Khazrati Imam, Khazrat Imam, Hast Imam, Khast Imom, Hast Imom). Po pobliskim trawniku beztrosko, niczym nie spłoszone spacerują sobie bociany w liczbie kilku sztuk. Wyglądają jak nasze, choć ich nogi są mniej czerwone. Pozwalają podejść na odległość metra i spokojnie zrobić parę zdjęć.
Khast Imom
Jednym z ciekawszych miejsc jakie odwiedziłem tego dnia było muzeum kolei – raj dla Sheldona (Big Bang Theory). Za cenę 4000 som – bo tyle kosztuje bilet, otrzymuję możliwość spaceru pomiędzy potężnymi, zabytkowymi, stalowymi gigantami. Wszystkie były ładnie odnowione, pomalowane i prezentowały się godnie jak na swój wiek. Do niektórych można było zajrzeć uprzednio wspinając się po drabince.
Taszkient podobnie jak inne byłe stolice byłego Związku Radzieckiego może i nie oszałamia ale również nie odstrasza i nie odrzuca. Wbrew obiegowej opinie państwa policyjnego funkcjonariusze nie nastręczają trudności i nie naprzykrzają się. Najczęściej są po prostu ciekawi nas w takim samym stopniu jak my ich kraju.
Amir Temur
Otrzymanie wizy do Uzbekistanu nie jest trudne, aczkolwiek wymaga trochę czasu i środków.
Przede wszystkim, do uzyskania wizy potrzebne jest zaproszenie. Wyrobić je można poprzez jedno z wielu biur turystycznych operujących w krajach Azji Środkowej. Zaproszenie warto Należy wypełnić wniosek podając wszystkie szczegółowe informacje, załączyć zaświadczenie z miejsca pracy i podpisać oświadczenie, że w przypadku odmowy wydania zaproszenia (szczególnie dotyczy osób starających się o wizę poza krajem zamieszkania) nie przysługuje nam prawo zwrotu środków.
Koszt zaproszenia to 70€ lub 70$. Z racji podobnego kursu i niższej prowizji wolałem Euro. Po około dwóch tygodniach otrzymałem mailem zaproszenie wraz z wypełnionym wniosek wizowym, gotowym do złożenia. Oczywiście wniosek mogłem sobie złożyć inny, byleby daty pobytu w Uzbekistanie mieściły się wewnątrz dat z zaproszenia. Zaproszenie jest ważne tylko w kraju, który wybraliśmy wyrabiając zaproszenie.
Mając to wszystko można udać się do ambasady celem złożenia wniosku. Ja nie składałem go osobiście ale wykorzystałem pełnomocnictwo notarialne, które i tak musiałem załatwić aby nie musieć osobiście odbierać wizy z ambasady Kazachstanu. Nie wiem czy jest to formalne wymagane czy aplikować o wizę mogą za nas osoby trzecie.
Po złożeniu wniosku należy się udać do banku (w tym przypadku pobliski oddział ING), wpłacić 70 USD (za dwutygodniową wizę turystyczną) i z potwierdzeniem wrócić do ambasady. O dziwo wiza była od razu gotowa do odebrania.
Uzyskanie wiz do krajów byłego ZSSR jest czasochłonne, wymaga wielu wniosków, druków, formularzy, zaproszeń, zaświadczeń i nie wiadomo czego jeszcze ale w gruncie rzeczy, jeśli się do tego dobrze przygotuje to nie taki diabeł straszny, a warto wszystko załatwić samemu by uniknąć wysokich kosztów pośrednictwa.
Miłosz Maślanka 